مدیریت بحران موضوعی که باید جدی گرفته شود
در طول هفته های گذشته شهرستان شبستر و برخی شهرستان های دیگر استان با جریانات آب وهوایی خاص و طوفانی روبرو بودند که در نتیجه آن سیل های ویرانگری جاری شده و خسارات زیادی در شهرها و روستاها برجای گذاشت که هنوز نیز آثار آن در برخی از مناطق قابل مشاهده می باشد، فارغ از اینکه حوادث و بلایای طبیعی امری متداول در کل دنیا می باشند و همه روزه شاهد برف و باران و خشکسالی و … در نقطه نقطه جهان پهناور هستیم موضوع مورد تامل ما این است که چرا با وجود قابل پیش بینی بودن وضعیت جوی فوق و اطلاعیه های هشداردهنده قبل از آن تا این حد از خسارات باید بر منطقه تحمیل شود؟ و چرا با وجود نهادهای گوناگون درگیر با مدیریت بحران شاهد بودیم که شهرها و روستاها به زیر آب رفته و خسارات فراوانی بر مردم مخصوصا کشاورزان تحمیل شد؟ با مشاهده اتفاقی مانند سیل هفته های گذشته که در منطقه ما رخ داد مسئله اساسی ما این است که با حوادث و بحرانهای بیشماری که دایما رخ می دهد و حیات تمامی محیط های انسانی را تهدید میکند چه باید بکنیم؟ باید بنشینیم تا هر گاه دست طبیعیت یا مسائل انسانی بحرانی فراتر از کنترل در پیش رویمان قرار داد نسبت به کنترل آن اقدام کنیم و برای آن راهکار پیدا نماییم یا از قبل آمادگی لازم داشته و بتوانیم بحرانهای پیش رو را پیش بینی و قبل از بروز کنترل نماییم؟
ابتدا باید دید بحران چیست؟
از دید علمی بحران عبارت است از وضعیتی که نظم سیستم اصلی یا قسمت هایی از آن را که ماسیستم فرعی می نامیم مختل کرده و پایداری آن را به هم زند , آن موقعیتی است که افراد، گروه ها و سازمان ها و به طور کلی جوامع با آن مواجه گشته و قادر به مقابله با آن نیستند.به معنای عام تر بحران تمامی حوادث و اتفاقاتی هست که جوامع انسانی ما را تهدید می کند و در صورت رخداد زندگی عادی را مختل کرده و نیازمند تلاش برای رفع آن است , این حوادث می تواند به نوع حوادث و بلایای طبیعی مانند سیل , زلزله , طوفان و … و یا حوادث و اتفاقات انسانی مانند تصادفات , سثوط هواپیما , قطع خدماتی چون برق یا گاز و … باشد که در هر دو نوع باعث ایجاد اختلال در زندگی روزمره مردم شده و حتی خسارات جانی و مالی ایجاد می نماید که برای کاهش این خسارات و حتی جلوگیری از آنها باید برنامه هایی از قبل اندیشیده شود.بحرانهای موجود در جهان به انواع مختلفی از نوع و گستره و شرایط و … تقسیم بندی شده اند که در این مقاله به علت محدودیت تنها به دو نوع از این طبقه بندیها اشاره می گردد :
الف) بحرانهای ناگهانی و بحرانهای تدریجی از اولین طبقه بندیهای بحران های رخ داده هستند که کاربرد زیادی نیز در شناسایی و اقدام مقابل بحرانها دارد , در این طبقه بندی بحرانها به دو نوع و با توجه به زمان رخداد تقسیم میگردند که همانطور که از اسمشان نیز مشخص می باشد بحران ناگهانی به بحرانهایی گفته می شود که به طور غافلگیرانه و به صورت لحظه ای رخ می دهد مانند زلزله یا سیل و … ولی بحرانهای تدریجی به مرور زمان و در مدت طولانی به وقوع می پیوندند و قابلیت برنامه ریزی و مقابله بیشتری دارند مانند بحران مهاجرت روستاییان به شهرها که در طول چندین سال رخ می دهد و در صورت عدم مقابله به بحران خالی شدن مناطق روستایی منجر می گردد.
ب) بحرانهای داخلی و بحرانهای خارجی نیز از انواع طبقه بندی بحران هست که به منشا بروز بحران اشاره دارد و توجه به آن می تواند ما را در بسیاری از برنامه ریزی های مدیریت بحران یاری نماید , بحرانهای داخلی آن دسته از بحرانهایی هستند که علل وقوع آن در منطقه و محیط تحت مدیریت ما است و ما کنترل بیشتری بر آنها داریم مانند بحران آتش سوزی در بخشی از شهر , اما بحرانهای خارجی از بیرون محیط تحت مدیریت تحمیل می شود و کنترل علل و ریشه های آن به سختی صورت میگرد مانند بحران ریزگردها که از کشورهای دیگر و خارج از مرزها به کشور ما منتقل می گردد و یقینا توان مدیریتی محدودی در مقابل آن داریم.
موضوع مهمی که در ارتباط با وقوع بحران ها در شرایط گوناگون و چگونگی برخورد با آنها از سوی افراد وجود دارد این است که تمامی بحران ها به طور چشمگیری با یکدیگر مشابه هستند این ویژگی های مشترک شامل موارد زیر است :
خسارت : هر بحرانی به طریقی باعث خسارت می شود حتی اگر نتوان آن را به راحتی با آمار و ارقام بر حسب ریال محاسبه کرد . این خسارت می تواند به صورت از دست دادن انگیزه یا اثراتی بر روی سلامتی مردم بروز کند . شما همیشه باید این بهاء را بپردازید و تقریبا هرگز نمی توانید آنچه را که از دست داده اید دوباره به دست آورید .
جریان فزآینده وقایع : زمانی که وقایع یکی پس از دیگری اتفاق می افتند تنها می توانید امیدوار باشید که قدم اول را شما برخواهید داشت آن هم به شرط اینکه مدت ها بیش از وقوع بحران برنامه ریزی کرده باشید.برای مثال وقتی سیل می آید شما فقط فرصت دارید در سرمنشا آن و محل ابتدایی بروز سیل جلوی آن را گرفته و یا منحرف نمایید و در صورت عدم توانایی در این کار به زودی با خیل فزاینده بحرانها مانند فرو ریختن دیوارها , وارد شدن سیل به خانه های مردم , تلفات جانی احتمالی و … مواجه خواهید بود که کنترل هر یک امکانات و نیروهای خیلی بیشتری نسبت به کنترل اولیه بحران خواهد داشت.
زمان به نفع شما نیست : باید بحران را به سرعت و به طور کار آمدی کنترل کرد . در غیر اینصورت توان کنترل را از دست خواهید داد و از سیر جریانات بحرانی عقب خواهید ماند و این عقب افتادگی از جریانات باعث بروز پی در پی اتفاقات به طوری خواهد شد که کاملا خارج از کنترل خواهند بود .
شایعات : ماهیت عمومی بودن شایعه برخورد با آن را مشکل می کند و مخصوصا در شرایط بحرانی با پیچیدن اخبار راست و نادرست در سطح جامعه توانایی مدیریت کاهش می یابد و چه بسا با انتشار اخبار نادرست منابع و امکانات به محل نادرست هدایت شوند در حالیکه مناطق اصلی درگیر بحران بدون توجه باقی بماند , برای مقابله با این شرایط و جلوگیری از شایعات آمادگی قبلی سیستم های اطلاع رسانی و بسیج رسانه ها ضروری است.
واکنش های روانی : چگونگی واکنش مردم ، زمانی که ناگهان با یک وضعیت بحرانی روبرو می شوند بسیار مشابه است . با توجه به عدم آمادگی های قبلی در مقابل بحران معمولا مردم به سراسیمگی و آشفتگی دچار شده و چه بسا همین شتابزدگی در مقابل بحران خود منجر به خسارات بیشتری گردد که بدین منظور نیازمند اطلاع رسانی و آموزش های قبلی به مردم جهت مواجهه با شرایط بحرانی هست که امروزه شاهد برگزاری مانورهای زلزله و سیل و … در این راستا هستیم.
نگرش سنتی و تاریخی به مدیریت بحران نگرشی منفی بوده ، همانند فرونشانیدن آتش توسط مدیر تلقی می‌شده است ، با این تعبیر که مدیر بحران در انتظار خراب شدن کارها می‌نشیند و پس از بروز تخریب ، سعی میکند تا ضرر ناشی از خرابیها را محدود کند ، ولی در تطور معانی این واژه ، به تازگی معنای مثبت و بهتری برای آن پیدا شده است. براساس معنای اخیر ، همواره باید مجموعه‌ای از طرحها و برنامه‌های عملی برای برخورد با تحولات احتمالی آینده در داخل سازمان تنظیم شود و مدیران باید درباره اتفاقات احتمالی آینده بیندیشند و آمادگی برخورد با رخدادهای غیر مترقبه را کسب کنند. بنابراین مدیریت بحران بر ضرورت پیش‌بینی منظم و کسب آمادگی برای برخورد با آن دسته از مسایل داخلی و خارجی که به طور جدی خطراتی ایجاد کرده و منطقه را تهدید میکنند تأکید دارد.
مدیریت بحران : فرایند پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران، برخورد و مداخله در بحران و سالم سازی بعد از وقوع بحران است. به عبارتی واژه مدیریت بحران دربرگیرنده هر تمهیدی برای پرهیز از بحران، جست وجوی اندیشمندانه بحران و خاتمه و مهار بحران در راستای تأمین منافع ملی است.اگر مدیریت بحران را برنامه‌ریزی برای کنترل بحران تعریف کنیم در آن صورت چهار مرحله را برای برنامه‌ریزی برای کنترل بحران باید به انجام رساند. نخست باید پدیده‌های ناگوار پیش‌بینی شوند، سپس باید برنامه‌های اقتضایی تنظیم گردند، پس از آن باید تیم‌های مدیریت بحران تشکیل و آموزش داده شوند و سازماندهی گردند و سرانجام باید برای تکمیل برنامه‌ها، آنها را به صورت آزمایشی و با تمرین عملی به اجرا در آورد.
نتیجه گیری : حال که با بحران و مدیریت بحران آشنا شدیم و به طور کامل فهمیدیم که بحران ها همیشه در کمین زندگی ما هستند و حتی مهمتر از آن اینکه با پیچیدگی روز افزون زندگی مدرن بحرانها روز به روز در حال افزایش هستند و روزی نیست که خبر رخداد بحرانی خرد و کلان مانند تصادفات جاده ای , سقوط هواپیما , سیل , زلزله و … وجود نداشته باشد باید چه کاری انجام دهیم؟ در کشور ما و به تبع آن شهرستان شبستر ستاد مدیریت بحران متشکل از مسئولان امر و رؤسای برخی ادارات مانند فرمانداری , هلال احمر , شهرداری ها , بهداشت و … وجود دارد ولی با وجود این ستاد چرا سیل هفته های قبل چنان خساراتی به آورده و غیرقابل کنترل بود؟ به نظر می رسد که ستاد تشکیل شده به لحاظ علمی و طبق تعاریف شمرده همانند نظریات سنتی مدیریت بحران تنها بر بخش انتهایی که همانا کنترل و بازسازی بعد از رخداد بحران هست نظارت داشته و برای بخش های پیش گیری و آموزش های لازم قبل از رخداد بحرانها برنامه ای ندارد که به همین منظور پیشنهاد می گردد مسئولین امر مخصوصا دبیر و رئیس ستاد فوق با بهره گیری از اساتید و کارشناسان مدیریت بحران در کنار مسئولان ادارات نسبت به تقویت ستاد فوق اقدام نمایند .
همچنین باید در نظر داشت که ستاد فوق باید دارای دبیرخانه دائمی و بررسی جلسات منظم و گزارش گیری های دقیق در طول سال باشد و صرف برگزاری چند جلسه در طول سال و یا تشکیل ستاد در زمان رخداد حوادث یا بعد از آن به کمک منطقه نخواهد آمد , امید است که با بهره گیری از تجارب سیل اخیر که یک نمونه از بحران های قابل پیش بینی و کنترل منطقه بود این ستاد به صورت تخصصی و منظم تشکیل شده و برنامه هایی مدون جهت پیش بینی سایر بحران های پیش رو و کنترل آنها تنظیم و اجرا نماید.
